عوامل موهوم پیروزى :3- سرنوشت به معناى غلط

دیوانگى است ، قصه تقدیر و بخت نیست

از بام سرنگون شدن و گفتن این قضا ست

ما سرنوشت را از عوامل موهوم کامیابى و از عوامل انحطاط و شقاوت مى شماریم و این به آن معنائى که ادیان آسمانى و قرآن مجید آن را تحکیم و تثبیت مى نماید، نیست ، بلکه به آن معنائى است که بسیارى از ساده دلان مى اندیشید: ((ما اسیر سرنوشت خود هستیم و سازنده سرنوشت ما کسى دیگر است .))
ما خواه خداپرست باشیم ، خواه مادى ، خواه معتقد باشیم که سازمان جهان هستى زیر نظر یک اندیشه بزرگ و عقل محیط اداره میشود و یا این که بگوئیم تصادف ، اتمهاى بیشمار این نقش و نگار را در صحنه گیتى به وجود آورده است ، بالاخره نمى توانیم این حقیقت را انکار کنیم که از نخستین روزى که جوانى دست به میخوارگى مى زند، اساس ‍ سرنوشت بد خود را با دست خود پى ریزى مى کند؛ این جوان پس از مدتى یا با کبد متورم در گوشه بیمارستان خواهد افتاد و یا با سکته قلبى و یا با پاره شدن شریانهاى مغزى بدرود زندگى گفت .
ما یقین داریم شخصى که بادم شیر و پلنگ بازى مى کند، آن هم بدون کوچکترین مهارت در رام کردن حیوانات ، پس از لحظاتى طعمه درندگان خواهد شد.
به طور مسلم جوان بیکار و بى عار و قمار باز خود را به سرنوشت بدى دچار مى سازد. او خود سازنده سرنوشت خویش است نه شخص دیگر.
و به گفته پروین اعتصامى :

دیوانگى است ، قصه تقدیر و بخت نیست

از بام سرنگون شدن و گفتن این قضاست

در آسمان علم ، عمل بهترین پر است

در کشور وجود، هنر بهترین غناست

میکوش گرچه عزم تو ز اندیشه برتر است

میپوى گرچه راه تو در کام اژدهاست

دانشجوئى که شب و روز خود را یکى کرده و با علاقه شدید به فرا گرفتن علم مشغول مى شود، از همان لحظه اى که پا به درب دانشگاه مى گذارد، سرنوشت خود را مى سازد.
خلاصه ، اعمال امروز ما سازنده آینده ماست ؛ و حوداث جهان هستى مانند حلقه هاى زنجیر آنچنان به هم پیوسته است که اگر یک حلقه از وسط آن گسسته شود، تمام نظام هستى از هم پاشیده مى شود.
هر حلقه اى از این حلقات علت حلقه بعدى است . نظام حوادث در این جهان یک سلسله دستگاههاى منظمى از علتها و معلولهاست . مثلا حوادث امروز علت حوادث فرداست . رویدادهاى آینده با قلم تکوین بر پیشانى حوادث امروز نوشته شده است و شرائط و اوضاع و علل و مقتضیات قبلى با زبان تکوینى خود مى گویند: جریانهاى امروز آبستن حوادثى است که فردا و یا در جاى خود انجام مى گیرد و روابط میان این دو رشته از حوادث آن چنان منظم و تخلف ناپذیر است ، که اگر کسى به رموز و خصوصیات علل خلاقه و آفریننده پى برد، مى تواند خصوصیات پدیده هاى آینده را به طور واضع پیش بینى کند.
در کتابهاى مذهبى مى خوانیم که انسان در چهار چوبه سرنوشت خویش است و کتاب آسمانى ما مى گوید: ((هر کارى که شما انجام مى دهید، قبلا در کتابى مضبوط مى باشد.))⁽³²⁾ منظور از آن این نیست که ما اسیر سرنوشتى هستیم که قبلا آن را به طور جبر نوشته اند، بلکه مقصود این است که خداى بزرگ و دانا که بر تمام حوادث گذشته و آینده احاطه ، و از تمام آنها اطلاع کامل دارد، مى داند که چه کسانى از روى اختیار چه کارهائى را انجام خواهند داد و در اثر آنها به سعادت و یا به شقاوت خواهند رسید.
او از خط سیر فردى که خود آن شخص آن را ترسیم کرده است آگاهى کامل دارد و تمام این خطوط در جهان بالا منعکس است ، ولى تمامى افراد در تنظیم نقشه زندگى خود کاملا آزادند.و هرگونه که بخواهند سرنوشت خود را خواهند ساخت .
دسته اى وجدان خود را بازى مى دهند و آزادى انسان را که عقل و وجدان بر آن گواه است نادیده مى گیرد. به قول مولوى :

این که گوئى این کنم یا آن کنم

این دلیل اختیار است اى صنم

موضوع جبر حوادث و جبر اعمال را پیش مى کشند و تصور مى کنند که در گردونه حوادث ، کوچکترین اختیارى از خود ندارند و مانند سنگى هستند که از بالا رها گردد و تحت عوامل طبیعى ، یک راه بیش ندارد؛ و یا گیاهى مى باشند که باید یکنواخت تحت شرایطى رشد و نمو کنند. در صورتى که این عقیده کاملا مخالف با وجدان و سرشت پاک انسانى است و هر فرد مى داند که او در تمام کارهاى خود آزاد مختار مى باشد. اوست که خود را نیک فرجام و یا بد فرجام مى سازد.
اگر در گذشته افراد مجرم و یا عقب مانده و شکست خورده ، گناهان و اثرات شوم اعمال خود را بر گردن قضا و قدر مى انداختند و خود را از هر نوع تقصیر و گناهى تبرئه مى کردند، اکنون هم گروهى از مردم به جاى عامل مزبور، عبارت جبر تاریخ را به کار مى برند و اعمال خود را اثر مستقیم جبر تاریخ مى دانند. این عامل در میان آنان همان ارزشى را دارد که قضا قدر (به تفسیر نادرست آن ) در گذشته داشت .
این نوع نتیجه گیرى از موضوع جبر تاریخ ، یک نوع خود فریبى و در حقیقت عذرى است براى تقصیرها و سرپوشى است براى جرایم .
اکنون ببینیم از جبر تاریخ که در کتابهاى فلسفى و اجتماعى امروز زیاد به کار مى رود چیست .
تکامل و بهبود زندگى بشر از نظر اقتصاد و فرهنگ ایجاب مى کندکه انسان طبق مقتضیات زمان ، زندگى کند و زندگى خود را در دل یک اجتماع متکامل براساس زندگى نوین و تکامل یافته اى استوار سازد.
مثلا امروز بهره بردارى از صنایع و مسافرت با هواپیما استراحت در سایه برق و پیروى از روشهاى نوین آموزش و پرورش همه نتیجه جبر تاریخ زندگى بشر مى باشد. از آنجا که زندگى انسان در پرتو کوششهاى توان فرساى دانشمندان در مسیر تکامل قرار گرفته است ، زندگى در دل این جامعه انسان را مجبور مى کند که خود را همگام جامعه سازد و بسان دیگران از این عوامل استفاده کند. و این مطلبى است بسیار صحیح و اساسى ؛ و این است معنى صحیح جبر تاریخ .
ولى کسانى که از این اصل سوء استفاده مى کنند، مى خواهند همه نوع لجام گسیختگى و تمرد و عصیان خود را با این اصل توجیه کنند. مثلا هر موقع با آنان درباره سقوط نسل جوان در منجلاب فساد سخن مى گوئیم ، در پاسخ مى گویند: جوانان تقصیر ندارند. همگى مربوط به جبر تاریخ و نتیجه مستقیم آن است . از دریچه فکر چنین شخصى این جوان نیرومند مانند آلت بدون اراده اى است که جبر تاریخ او را به هر طرف بخواهد مى برد.
در صورتى که این نوع تفسیر یک نوع بازى کردن با اصول علمى و فلسفى است و این اصل هرگز نمى تواند اعمال بد ما را توجیه کند. اعمالى که ما همه آنها را با کمال آزادى بشر در تعیین سرنوشت خود، نه به آن معنى است که او در زندگى خویش اصلا به هیچ مقامى نیاز ندارد و مى تواند بدون استمداد از قدرت پرورگار، این راه پرپیچ و خم را طى کند.
این نظر را نه ادیان آسمانى مى پذیرد، و نه با اصول فلسفى و علمى سازگار است . بشر هر اندازه قوى و نیرومند باشد، چون مصنوع آفریدگار جهان است و در زندگى به هزاران عامل نیاز دارد، همواره باید از قدرت و نیروى نامتناهى خداوند استمداد کند تا او را در مسیر زندگى کمک نماید.
او مانند نور افکنهائى است که به مبداء مولد برق ارتباط دارد و هر لحظه باید از آن منبع ، کسب نیرو کند، ولى در چگونگى صرف این نیرو کاملا آزاد است .
احساس چنین نیازى و این که او باید هر لحظه از نیروى نامتناهى پرودگار کمک بگیرد ، نه تنها او را افسرده و سست نخواهد ساخت ، بلکه نشاط او را براى کار و فعالیت ، بیشتر خواهد نمود؛ زیرا مى داند که نیروى مرموز و فوق العاده اى در پشت سر او هست و مى تواند او را در مسیر زندگى کمک کند و در صحنه زندگى تنها نیست .
سربازانى که در مقابل دشمن و صف مقدم جبهه قرار مى گیرند، در صورتى مى توانند با شور و هیجان بجنگند که مطمئن باشند از پشت سر، نیروهاى دیگرى آنها را کمک خواهند کرد و در غیر این صورت روحیه خود را باخته و دست از کار مى کشند.
پیشواى بزرگ اسلام امیرمؤ منان على (ع ) در یکى از میدانهاى نبرد پس از آنکه به فرزند خود یک سلسله دستورات دقیق جنگى را که ضامن پیروزى در صحنه نبرد مى باشد، تعلیم مى کند، در پایان گفتار خود چنین مى فرماید: (( و اعلم ان النصر من عنداللّه .)) یعنى ، فرزندم ! بدان پیروزى نهائى از ناحیه خداست .
عوامل موهوم پیروزى :4- بزرگ زادگى و ثروت موروثى
پیامبران الهى از خانواده هاى ثروتمند نبوده اند و اکثر مردان بزرگ از کلبه هاى محقر پا به اجتماع گذارده اند.
یکى از دوستان دانشمندم درباره بزرگ زادگانى که در مهد نعمت و عزت ، چشم به جهان مى گشایند و در سایه آبرو و حیثت خانوداگى به مقاماتى مى رسند، مى گفت : ((گروهى از مردم سعید و خوشبخت از مادر متولد مى شوند و فلانى نیز خوشبخت بدنیا آمده است .))
او سعادت و خوشبختى را در پناه ثروت پدر و حیثت فامیل مى دانست ثروتى که مى تواند کودک را مدتى در انظار، گرامى سازد و از اضطراب و کار و کوشش بى نیاز نماید.
ما این اندیشه را از آن دوست گرامى به طور وکلى و دربست نمى پذیرفتیم ؛ زیرا درست است که شرافت و نجابت پدر و مادر و ثروت و مکنت خانواده مى تواند شرایط ترقى و تکامل انسان را آسانتر سازد و در این راه به انسان کمک شایانى نماید، ولى از یک نکته نباید غفلت کرد، و آن این که اگر احساسات و عواطف و تمایلات جوانى که در مهد عزت همچون خانواده اى پرورش یافته است ، درست رهبرى نشود، به مراتب از کسانى که در کلبه هاى فقر و بیچارگى چشم به جهان مى گشایند، ذلیلتر و بیچاره تر مى شود.
ثروت پدر و حیثت خانوادگى زمانى مى تواند انسان را به سعادت ابدى هم آغوش سازد که عوامل نخوت و تنبلى و عیاشى و انحراف اخلاقى و روحى نشود. متاءسفانه کمتر اتفاق مى افتد که این مواهب خدادادى در این مسیر به کار افتد و غالبا این عوامل براثر عدم رهبرى صحیح ، نتیجه نامطلوب مى دهد.
تاریخ گواهى مى دهد که پیامبران الهى از خانواده هاى ثرومند نبوده اند و اکثر مردان بزرگ از کلبه هاى محقر پا به اجتماع گذارده اند.
حتى گفته اند: ((فقر در شرایط خاص گاهواره نبوغ است .)) و آزمایش و تجربه آن را تاءیید کرده است .
ابوتمام ، خاتم الشعراء مؤ لف کتاب ((حماسه )) و کتابهاى نغز دیگر، در خانواده اى فقیر چشم به دنیا گشود و مدتها براى گذارن زندگى ، سقائى مى کرد.
یاقوت حموى نویسنده کتاب ((معجم البلدان )) بزرگترین کتاب جغرافیائى اسلام که در قرن ششم هجرى نگاشته شده و در ده جلد بزرگ به چاپ رسیده و هم اکنون بزرگترین منبع براى شناختن اوضاع شهرها در ادوار گذشته مى باشد، برده اى بیش نبود. ابراهیم حموى او را براى کسب و تجارت به شهرها مى فرستاد. او در مسافرتهاى خود یادداشتهائى از اوضاع جغرافیائى و طبیعى شهرها برمى داشت ، و در آخر، همه آنها را تدوین نموده به صورت کتابى در آورد.
امیرکبیر آشپززداه بود. او از میان توده هائى برخاسته بود که رنج و محنت و فشار استبداد حکام زمان خود را بخوبى چشیده بود. این تجارب و مشاهدات تلخ بود که او را یک مرد نیرومند متکى به نفس تربیت کرد.
((سرتوماس لارنس )) پسر یک مرد بیکاره بود. او هوش و استعداد سرشارى داشت و در پنج سالگى به آسانى شعر حفظ مى کرد و در 16 سالگى تابلوى عید تجلى را نقاشى کرد و برنده جایزه انجمن هنرهاى زیبا گردید.
ناپلئون مى گوید: ((ثروت در دست جوان مانند سلاح و حربه اى است که با آن نفس و اهل خود را هلاک مى کند.))
اینجاست که شاعر عربى زبان مى گوید:

(( ان الشباب و الفراغ والجدة

مفسدة للمرء اى مفسدة ))

یعنى ، جوانى و بیکارى و ثروت ، مایه تباهى مرد است و چه مایه تباهى ! همانطورى که گفته شد این مواهب طبیعى تا درست رهبرى نشود به ضرر انسان تمام مى شود. آنچه ضرورى است ، رهبرى صحیح مى باشد.
سعدى مى گوید:

وقتى افتاد فتنه اى در شام

هر یک از گوشه اى فرا رفتند

پسران وزیر ناقص عقل

به گدائى به روستا رفتند

روستا زادگان دانشمند

به وزیرى پادشا رفتند

مى گویند: ((فقر، ما در صنایع است .)) تا روزى که کالاهاى باختر زمین به کشور ژاپن سرازیر بود، این ملت فاقد همه گونه صنایع بودند. از روزى که دروازه هاى خارج را به روى کشور خود بستند و نخست وزیر آنها گفت : ((تا ملت ژاپن به دست خود کفش ندوزند همه باید پابرهنه بگردند.)) هوش و فکر و کار و کوشش در سیاست فرهنگ ملت ژاپن به کار افتاد و از بى طرفى مثبت حداکثر استفاده را کردند و از زندان اقتصاد وابسته و تولید محصول واحد و تهیه مواد اولیه براى بیگانگان ، بیرون آمدند.
اصل و نسب ((شکسپیر)) بدرستى معلوم نیست ، اما مى گویند پدرش قصاب بوده و در طفولیت پشم شانه مى زده است و در یکى از مدارس مستخدم بوده و بعد منشى شده است . در این نابغه تجربیات بشر جمع شده بود؛ گوئى تمام حرفه ها را داشته و مدتها در هر یک از آنها کار کرده است . هوش و قریحه سرشار و سرعت انتقال و مطالعه و تجربیات ، او را به نوشتن قطعاتى موفق ساخت که جزء شاهکارى عالم ادب محسوب مى شود.⁽³³⁾
((آندروجکسن )) رئیس جمهور سابق امریکا به عقل و تدبیر معروف است .
وى طى نطق مفصلى که در واشنگتن ایراد کرد، مراحلى را که از خیاطى تا ریاست جمهورى طى کرده بیان نمود و همه را به تعجب آورد. او گفت : ((گروهى مرا تحقیر مى کنند که خیاط بوده ام ؛ ولى من در خیاطى هیچ ننگ و عار نمى بینم . وقتى خیاط بودم ، در امانت و مهارت ضرب المثل بودم . لباسهاى مشتریان را سروقت مى دادم و همه آنها در برش و دوخت ، از من راضى بودند.))
ما در خلال زندگى خود، بزرگ زادگانى را دیده ایم که براثر عدم رهبرى صحیح ، از این سرمایه نامرئى کوچکترین استفاده اى نکرده و به روزگار سیاه دچار شده اند.
ولى برعکس جوانانى را دیده ایم که روى عوامل و شرایط خاصى که بسیارى از آنها به دست خودشان درست شده ، از نردبان ترقى بالا رفته و به مناصبى نائل آمده اند.
مردان خود ساخته تاریخ در معارف ، اخلاق سیاست و صنعت کسانى بودند که در پرتو کاردانى و لیاقت فطرى و زحمات فراوان ، به جائى رسیده اند که مرد تاریخ و شخصیت خود ساخته شده اند. و هیچ عامل خارجى در کسب شخصیت و مقام آنان مؤ ثر نبوده و جز از باطن خود از جائى استمداد نکرده اند.